Niezwykła historia Sparty Kowno

Kowno obecnie to drugie miasto Republiki Litewskiej. A jeszcze 100 lat temu było nadniemeńskim grodem granicznym, przez który odbywał się wjazd na tereny byłego Królestwa Kongresowego. W tym mieście Polacy stanowili wtedy nieznaczną większość mieszkańców.

Jeszcze w 1919 roku, gdy powstawała m.in. przy pomocy Niemiec, przedwojenna Republika Litewska, Polacy zdobyli większość w tamtejszej radzie miejskiej. Lecz powoli zarówno proporcje narodowościowe, jak i znaczenie Polaków na tych terenach zmieniało się.

Z chwilą powstania Republiki Litewskiej, państwa wrogo wówczas nastawionego do II Rzeczypospolitej, Polacy stanowili tak jak teraz jedną ze znaczących mniejszości narodowych. Na terenie Republiki Litewskiej według oficjalnych danych Litwinów było ok. 80 proc., Żydów ok. 8 proc., a Polaków ok. 3 proc., czyli ok. 65 tys. osób. Na podstawie wyników wyborów można jednak szacować, że Polacy stanowili ok. 10 proc. ludności, czyli blisko 202 tys. osób. W samym Kownie najliczniejsi byli Żydzi (31,8 proc.). Polacy stanowili 31,5 proc., Litwini byli na trzecim miejscu (29,9 proc.).

Nacjonaliści litewscy już wtedy twierdzili, że Polacy to spolonizowani Litwini i dążyli do likwidacji szkolnictwa polskiego. Polityka litewska zasadniczo w okresie międzywojennym charakteryzowała się mniej lub bardziej nasilającymi się represjami wobec mniejszości polskiej.

Trudne początki

Już w 1920 r. usiłowano założyć polski klub w Kownie, ale władze litewskie odrzuciły jego statut. Dopiero na początku 1926 r. zezwolono na powołanie Polskiego Klubu Sportowego „Sparta” w Kownie.

Sukcesy odnosiła drużyna piłkarska, która w 1927 r. awansowała do I ligi i grała tam przez kilka sezonów. Trzy lata później w wyniku reformy rozgrywek „Sparta” wraz z innymi klubami mniejszościowymi została przeniesiona do niższej klasy rozgrywkowej. Spowodowało to ucieczkę co lepszych graczy do klubów litewskich. Po mimo tych trudności działacze „Sparty” stworzyli aż trzy drużyny piłkarskie. Pierwsza z nich po barażowym meczu z ostatnim klubem ekstraklasy Makkabi Kowno uzyskała ponownie awans. Jednakże działacze litewscy pozbawili ją przy zielonym stoliku sukcesu, odwołując się do zapisów proceduralnych regulaminu rozgrywek.

Duży rozgłos „Sparcie” przyniósł jej kolarz Włodzimierz Jankowski, który został powołany do litewskiej ekipy olimpijskiej na Igrzyska w Amsterdamie w 1928 r. Natomiast w 1929 r. zatwierdzono utworzenie oddziałów zamiejscowych. Do początku lat trzydziestych współpraca ze stroną litewską układała się w miarę dobrze. W 1932 r. Stefan Perkowski – wiceprezes Sparty Kowno – został nawet wybrany do zarządu ligi piłkarskiej.

Przełomowym okresem w działalności klubu był rok 1934, kiedy to liczba nowych członków wzrosła prawie dwukrotnie z 233 w 1933 r. do 419. Najchętniej uprawiano piłkę nożną. Działały także sekcja bokserska, sportów wodnych, szachowa i tenisa stołowego. W trzech czołowych oddziałach Sparty (Kowno, Poniewież, Wiłkomierz) podejmowano próby rozszerzenia działalności. Charakterystyczne było dążenie strony polskiej do zaznaczenia obecności na polu sportowym. Było to konieczne zwłaszcza w kontekście rozproszenia mniejszości polskiej na Litwie. Pomimo dynamicznego rozwoju sportu polskiego na Litwie, reprezentanci mniejszości polskiej nie wzięli udziału w 1934 r. w igrzyskach Sportowych Polaków z Zagranicy i Wolnego Miasta Gdańska. Na drodze stanęły zaognione stosunki polsko-litewskie.

Litewskie prześladowania

Pod koniec 1935 r. zaczęto odnotowywać wzrost prześladowań i represji w odniesieniu do polskiej działalności sportowej. Dowodem tego może być sprowokowany 15 listopada 1935 r. w Wiłkomierzu incydent z członkami „Sparty”, którzy w czasie meczu dwóch drużyn litewskich wdali się w awanturę z kibicami. Policja, wyolbrzymiając całe zdarzenie, nadała mu charakter „wystąpień antypaństwowych”. W wyniku tego, już następnego dnia, komendant powiatu wydał nakaz zamknięcia oddziału „Sparty” w Wiłkomierzu na czas nieokreślony. Podobne incydenty miały miejsce także w innych miejscowościach, np. w Janowie (3.10.1936 r.). Sporo zamieszania powodowały także dezercje i wystąpienia prolitewskie niektórych Polaków, którzy uczestniczyli nawet w antypolskich wiecach lub jak Władysław Komar (starszy) po wstąpieniu do litewskiego klubu sportowego namawiali również do tego kroku wielu innych członków „Sparty”.

Dyskryminacja sportu polskiego znalazła swój finał 16 stycznia 1937 r. Tego dnia 16 klubów litewskich i 2 żydowskie wręczyły dyrektorowi Izby Wychowania Fizycznego w Kownie oświadczenie, iż zrywają wszelkie kontakty z Polskim Klubem Sportowym „Sparta”. W dokumencie stwierdzano, że „decyzję swą motywują brutalnym zachowaniem się członków »Sparty« podczas gry i demonstracyjnym używaniem przez nich języka polskiego. Ponadto przy każdej okazji, gdy zbierze się większa ilość publiczności naigrywają się z języka litewskiego”.

Niemal wszędzie, gdzie pojawili się polscy sportowcy, kluby popierające bojkot odmawiały w udziału w rywalizacji z nimi. Zdarzały się jednak kluby litewskie, które, nie zważając na bojkot, podejmowały polskich sportowców, tak np. było w Wiłkomierzu, gdzie doszło do spotkania piłkarskiego z drużyną „Szaulysa”. Śladem tym poszły także zespoły LGSF oraz klub robotniczy „Amlit”. Nadal kontakty z polskimi drużynami utrzymywały kluby niemieckiej „Olimpii” (dawniej KSK – „Kultus”), które nie poparły bojkotu.

Uniemożliwiano również występy drużyn polskich na innych imprezach litewskich. Szczególnie dyskryminowano te, które reprezentowały wysoki poziom sportowy. Przekonała się o tym polska czwórka wioślarska, która dwukrotnie zajmowała I miejsce w zawodach o puchar ministra komunikacji, rozgrywanych w Kłajpedzie. W przypadku powtórzenia sukcesu po raz trzeci puchar by przeszedł na własność „Sparty”.

Likwidacja „Sparty”

W sylwestra, 31 grudnia 1937 r., wydano zarządzenie, na podstawie którego dokonano likwidacji „Sparty”. Cały jej majątek, zgodnie ze statutem, miał być przekazany Polskiemu Towarzystwu Dobroczynności. Tak kończyła się historia Polskiego Klubu Sportowego „Sparta”, ale nie kończyła się jeszcze walka o nowe oblicze polskiego sportu na Litwie. Ostatnia nadzieja, na cofnięcie zakazu działania „Sparty”, po kolejnych poprawkach statutu, jakie przedłożono w MSW definitywnie została przekreślona 4 stycznia 1938 r. Tego dnia strona polska otrzymała pismo, które zdecydowanie stwierdzało, iż żaden statut „Sparty” nie zostanie już zatwierdzony. W tej sytuacji postanowiono opracować statut dla Polskiego Klubu Sportowego w Kownie, któremu nadano nazwę „Slavia”. 27 stycznia 1938 r. przedłożono go litewskim władzom sportowym do oceny.

Odpowiedź z Izby Sportowej nadeszła 18 marca 1938 r. Stwierdzano w niej, że statut został przyjęty i skierowany do litewskiego MSW w celu ostatecznego zatwierdzenia. Należy domniemywać, że pośredni wpływ na tę decyzję Izby Sportowej mogło mieć nawiązanie relacji dyplomatycznych z Polską w marcu 1938 r.,

Mimo nawiązania oficjalnych stosunków polsko-litewskich, oczekiwanie na zatwierdzenie statutu PKS „Slavii” przez MSW przedłużało się. Stan taki, pełen niepewności i wyczekiwania, nie nastrajał do aktywnej pracy. Dopiero 26 czerwca 1939 r. nadeszła wiadomość z MSW, w której donoszono, że sprawa została nareszcie załatwiona. Statut PKS „Slavia” wpisano do księgi rejestrów stowarzyszeń w dniu 23 czerwca 1939 r. pod numerem 9091. Zamierzano uruchomić, podobnie jak było to dawniej, oddziały terenowe. W tym celu przygotowano odpowiednie pismo do władz litewskich, w którym zwrócono się o wydanie zgody na otwarcie 7 oddziałów w: Jeziorosach, Kalwarii, Kownie, Kiejdanach, Olicie, Poniewieżu i Wiłkomierzu. Wniosek w tej sprawie złożono 11 lipca 1939 r. Na reakcję ministra nie trzeba było długo czekać. Zdecydowana odmowa, a praktycznie zakaz rozszerzania „Slavii” na inne tereny nadszedł już 15 lipca 1939 r.

Okoliczności, które powstały, niejako zobowiązywały organizatorów „Slavii” do złożenia kolejnego odwołania od wydanej decyzji. Prośbę o ponowne rozpatrzenie możliwości powołania oddziałów złożono w MSW 21 lipca 1939 r. Uzasadniając wniosek, zwracano uwagę, że zgodnie z obowiązującą ustawą o stowarzyszeniach, najpóźniej po 6 miesiącach od zarejestrowania organizacji powinna ona wyłonić zarząd. Wybór zarządu uzależniano od powołania oddziałów, co miało być zgodnie z zatwierdzonym statutem.

Władze litewskie nie przejawiały żadnych skłonności do ustępstw. Całą sprawę przeciągano, by rozpatrzyć ją dopiero 14 marca 1940 r. Zwrócono wówczas uwagę, że sześciomiesięczny termin statutowego powołania władz Klubu minął i tenże Klub można uznać za nie istniejący.

***

Przeciwności związane z utrzymaniem polskich stowarzyszeń sportowych i młodzieżowych najlepiej dowodzą, jak trudno było utrzymać normalną, codzienną pracę organizacyjną w polskim środowisku mniejszościowym na Litwie. Obecnie podobne problemy ma sport polski na Litwie zwłaszcza w sprawach finansowych. Świadczy o tym np. wycofanie Klubu Sportowego Polonia Wilno z rozgrywek I ligi Litwy (zaplecze tamtejszej ekstraklasy). Pozostaje mieć nadzieję, ze po chwilowym kryzysie sport polski na Litwie, jak feniks z popiołów, odrodzi się.

Należy mieć nadzieję, że relacje polsko-litewskie zwłaszcza w kwestiach mniejszościowych będą normalne, tak jak to ma miejsce np. na czeskim Zaolziu. Wtedy może będzie możliwe upamiętnienie w Kownie przez Fundację Dziedzictwo Kresowe stosowną tablicą Polskiego Klubu Sportowego „Sparta”.

Robert Trzaska
Wiceprezes Fundacji Dziedzictwo Kresowe
Myśl Polska, nr 21-22 (25.05-1.06.2014)

Literatura:
Andrzej Gąsiorowski, „Polski ruch sportowy w Republice Litewskiej 1919-1940”, Olsztyn 2001;
Bogdan Kołodziej, „Dzieje Polonii w zarysie 1918-1939”, Warszawa 1991;
Henryk Mażul (red.), „Do mety Wilią znaczonej. Sport polski na Litwie: historia i teraźniejszość”. Wilno 2005;
Stefan Starzyński, „Litwa – zarys stosunków gospodarczych” – Warszawa 1928, reprint 1992